حلال، نشان‌برین – قسمت‌چهل‌ونهم

حلال و شبیه سازی:


یکی از موضوعات جدید فقهی در عصر ما ، شبیه سازی و به ویژه شبیه سازی انسان یا حیوان است. شبیه سازی – که در زبان عربی به آن « استنساخ » و در لاتین« CLONING » گفته می شود- دانش و فن آوری زایش و تکثیر جاندار از غیر مسیر طبیعی است. در این علم – برخلاف مسیر طبیعی که سلول تخم
( نطفه ) از ترکیب سلول های جنسی نر و ماده تشکیل می شود – از تکثیر هسته یک سلول غیر جنسی در سلول جنسی ماده به دست می آید. به عبارت دیگر با استفاده از فن آوری پیچیده، هسته یک سلول جنسی ماده را که هنوز عمل لقاح انجام نداده، خارج کرده و هسته یک سلول غیرجنسی( Somatic ) نر یا ماده را جایگزین آن می کنند. این هسته غیر جنسی بر پایه برنامه های ژنتیکی منظم، به تکثیر سلولی و تشکیل جنین مبادرت می کند و چون تخمک میزبان، فاقد هسته و کروموزم های جنسی است، ویژگی های جنین کاملاً همانند خصوصیات سلول غیرجنسی اولیه است و چونDNA همه سلول های بدن مشابه اند، این سلول های غیر جنسی را می توان از بافت های پوستی، ماهیچه‌ها، خون و موی افراد، جدا سازی کرده، مورد استفاده قرار داد. برای شبیه سازی صورت های مختلفی متصور است، از جمله:
شبیه سازی در میان حیوانات، (خواه در نوع یا جنسیت مشترک باشند یا خیر)، شبیه سازی میان نبات و حیوان و شبیه سازی میان حیوان و انسان و شبیه سازی میان افراد انسان که خود دارای فروض متعددی از جمله، میان زوجین یا غیر زوجین، شوهر داشتن یا نداشتن صاحب رحم و…که هر یک می تواند حکم شرعی خاص خود را داشته باشد. نکته ای که نباید مورد غفلت قرار گیرد پیامدهایی است که بر شبیه سازی انسانی مترتب می شود که از این جمله اند: اختلاط انساب، ابهام در روابط خویشاوندی ، نبود پدر و مادر در موارد خاص، ابهام در نفقه و ارث، امکان پیدایش موجودات ناقص الخلقه، از بین رفتن نهاد ازدواج و مفهوم مادری، امراض غیرقابل پیش بینی و…که این پیامدها موجب نگرانی جوامع مذهبی همچون مسیحیت و اسلام شده تا جایی که نام آن را چالش قرن گذاشته اند.
پاپ دربیانیه ای این کار را به خاطر این که نقض کرامت انسانی است تحریم کرده است. اهل سنت هم تا کنون بیش از ده‌ها کنفرانس در این زمینه تشکیل داده و بر تحریم این کار تقریباً به اجماع رسیده اند.[تنها دکتر محروس از جهان اهل سنت و از فقهای حنفی مذهب در عراق این کار را جایز می داند]. برخی از فقهای شیعه به شبهات وارده در این زمینه پاسخ گفته و پیامدهای ناگوار احتمالی آن را مانع از جواز این عمل نمی دانند. در هر حال در رابطه با شبیه سازی انسانی در بین عالمان شیعه چند نظریه وجود دارد: حلیت ، عدم حلیت، حلیت در سطح فردی و محدود. قائلان به حلیت به دلیل نبود نص خاص بر حرمت شبیه سازی انسانی و به استناد قاعده حلّ (کل شی لک حلال )… همچنین به استناد اصل اباحه، شبیه سازی انسانی را مجاز شمرده و فرموده اند«فی حد ذاته مانعی ندارد». قائلان به حرمت به مفاسد اجتناب ناپذیر آن استناد کرده برای پیشگیری از این مفاسد، شبیه سازی انسانی را به عنوان ثانوی حرام شمرده‌اند و دیگر فقها آن را تنها در سطح فردی و به گونه ای محدود مجاز دانسته اند. چون این دانش نو پیدا است و فرآورده آن هنوز نتوانسته عمومی و شایع باشد، آسیب ها و زیان هایی نیز که برای آن برشمرده اند، احتمال های عقلانی است. این زیان های احتمالی، گاهی برگرفته از نفسِ عملیات و روند شبیه سازی است و گاهی آسیب های برونی است که پس از عملیات، بر جامعه یا فردِ شبیه سازی شده وارد می شود. با توجه به این که موضوع شبیه سازی، جدید است، طبعاً اختلاف نظرها در میان فقها و حقوق دانان مسلمان و مجامع اسلامی وجود دارد. با توجه به نظریات ارائه شده در اینترنت، مجلات و کتاب ها و بررسی آنها به نظر می رسد که اندیشمندان و مجامع علمیِ اهل سنت بیشتر قائل به حرمت شبیه سازی انسان به طور مطلق ( حتی در معالجات پزشکی ) هستند و برخی دیگر تنها در معالجات پزشکی، شبیه سازی اعضا و بافت های انسان را مجاز می دانند؛ اما بیشتر قریب به اتفاق اندیشمندان و مجامع علمی شیعه به حلال بودن و جواز نفس عمل شبیه سازی باور دارند و تنها در صورتی حرام می دانندکه عناوین ثانویه مانند کاربردهای منفی عارض شود.
دکتر عبدالحسین فخاری
دبیرکل موسسه حلال جهانی